Беларускі футбол, што нечакана апынуўся на хвалі сусветнага хайпу, на шчасце, каментуюць і на роднай мове. Pressball.by паглядзеў матч "Белшына" — "Віцебск", на якім працаваў Дзмітрый Герчыкаў. Асобныя моманты хочацца абмеркаваць.

Адразу падкрэслім: каментарый па-беларуску — гэта крута і неабходна. Чаму сёння дзеці вывучаюць беларускую мову як замежную, ужо пісалі тут. Роднае слова трэба шанаваць, дэманстраваць, што яно да месца не толькі ў музеі або тэатры. Файна, што ў пуле каментатараў "Беларусь 5" ёсць Павел Баранаў і Дзмітрый Герчыкаў, бо новая хваля — Уладзіслаў Татур, Яўген Табула — вядуць рэпартажы выключна па-руску.

На адным з нядаўніх матчаў Баранаў і Герчыкаў працавалі разам, але, на жаль, гэту гульню вылавіць з эфіру не атрымалася. А вось гульня "Белшына" — "Віцебск" на вока трапіла. Каментатару — хвала і пашана, але ж вуха за сёе-тое зачапілася. Спадзяемся, назіранні для кагосьці будуць карыснымі.

ЛІТАРАТУРНАЕ ВЫМАЎЛЕННЕ, ГРАМАТЫКА

Аспекты, якім каментатары надаюць недастаткова ўвагі. Але ж веданне арфаэпічных і граматычных норм — першы паказчык, па якім ацэньваюць майстэрства прамоўцы.

— "Белшына" губляе ініцыятыву і ўсе казыры́.

У вінавальным склоне мн. л. націск на першы склад — ко́зыры.

— Салановіч праходзіць па фланзе.

— Няблага па фланзе ідзе перадача!

Памылка, якую каментатар робіць паслядоўна. Фланг — назоўнік другога скланення мужчынскага роду. Трэба памятаць, што ў месным склоне канчатак -у маюць назоўнікі з асновай на к (рынак — на рынку), а таксама даволі вялікая група назоўнікаў з асновай на г, х, сярод якіх і словы іншамоўнага паходжання (аб маркетынгу, шэзлонгу, штрыху). Фланг, у сваю чаргу, прыйшоў у беларускую мову з французскай.

Усе формы футбольнага назоўніка з граматычнага слоўніка: фланг — НВ фланг, фланга, ДМ флангу, флангам; мн. НВ флангі, флангаў, флангам, флангамі, флангах.

— Ён можа паўдзельнічаць у гэтай атацэ.

Форма вінавальнага склону адз. л. — у атацы.

— Гледзьма на лаву — адтуль ідзе сігнал ад асістэнта Сяргея Ясінскага.

Больш цікавы прыклад з маўлення Дзмітрыя Герчыкава. Эпізадычна ў СМІ, рэкламу вяртаюцца ўстарэлыя формы загаднага ладу 1-й асобы мн. л. з канчаткам -ма: шчыруйма, шукайма… Гэта абумоўлена актуальнай для беларускамоўнага асяродку цікавасцю да норм пачатку ХХ ст.: нясема, лійма, выкарыстаннем такіх форм у літаратуры ХIХ і ХХ стст.: "Браточкі, кідайма скокі і спевы" (Я. Баршчэўскі); "Будзьма асцярожнымі" (Я. Маўр); іх наяўнасцю ў паўднёва-заходніх гаворках (загад. б’ажымо, аб’едайма, абвесны жыв’емо, купимо), ва ўкраінскай літаратурнай мове (загад. побачмо, ходімо, абвесны напишемо, зробимо). Найбольш верагодным каталізатарам, як адзначае лінгвіст Кацярына Ганчарэнка з Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі, з’яўляецца назва-слоган незалежнай грамадскай кампаніі "Будзьма беларусамі!" (2008) і семантыка сумеснага дзеяння "я + вы". Даследчыкі рэкамендуюць для 1-й асобы мн. л. выкарыстоўваць формы, якія супадаюць з будучым часам абвеснага ладу: усміхнёмся. Таксама не ўсе дзеясловы могуць утвараць форму загаднага ладу з -ма (напрыклад, зваротныя з постфіксам -ся). У асноўным -ма далучаецца да дзеясловаў з асновай на -й, -дзь, -нь у загадным ладзе (заказвайма, сядзьма, сядайма, кіньма).

Звернемся да электроннага нацыянальнага корпусу беларускай мовы, агульны аб'ём якога складае больш за 163 млн словаўжыванняў. Калі, напрыклад, форм будзьма сустракаецца шмат: "Браты мае! Будзьма гатовы!" (Я. Колас); то форма гледзьма — толькі аднойчы (!) і нават не ў тэксце мастацкай літаратуры, а ў газетным артыкуле: "Ня менш уражвае і п’еса паводле Тома Стопарда "Ўваходзіць свабодны чалавек". Глядзіцца як гімн марнасьці. Таксама гледзьма ў Купалаўцаў "Эрыка ХІV" і "Івону, прынцэсу Бургундзкую" паводле В. Гамбровіча. Прэм’еры каштуюць да 8 тыс" ("Наша Ніва").

Прыведзены тэкст рэкламнай занатоўкі не адпавядае сучасным правілам беларускай арфаграфіі, якіх сёння прытрымліваюцца і аўтары "Нашай Нівы".

Калі падсумаваць, у фразе каментатара нельга казаць пра памылку, але і літаратурнай форму гледзьма назваць нельга. З іншага боку, норму фарміруе маўленне, і калі заўтра кожны пачне выкарыстоўваць формы на -ма, то верагодна, што з цягам часу яны будуць уключаны ў слоўнікі сучаснай мовы.

— Нагадаю, што ў гасцёх 22 траўня трэба будзе "Белшыне" змагацца.

Сітуацыя нагадвае ўжо акрэсленую, але тут усё больш адназначна. Форма меснага склону мн. л. з граматычнага слоўніка — у гасцях: "Калі ён быў у гасцях і бачыў перад сабою другую дзяўчыну, ён ні разу не ўспомніў аб сваёй суседцы" (Я. Колас).

Нацыянальны корпус беларускай мовы змяшчае адзіны прыклад ужывання формы гасцёх у мастацкай літаратуры: "Аб якіх жа гасцёх яшчэ, меджду протчым?" Фразу на трасянцы ў "Тутэйшых" Янкі Купалы вымаўляе Мікіта Зносак, герой, які забыў сваё паходжанне, мову, радзіму.

— Пагле́дзім, як надалей будзе складвацца лёс 14-га нумара "Віцебска".

Правільная форма дзеяслова — паглядзі́м. Пра слова надалей — у наступным пункце.


ЗНАЧЭННЕ БЕЛАРУСКІХ СЛОЎ

Нярэдка каментатар імкнецца выкарыстаць трапнае беларускае слова, але атрымоўваецца падчас не вельмі ўдала. Яшчэ некалькі фраз з надалей:

— Пайшло б надалей да адрасата — яшчэ былі б нейкія надзеі.

— Зыходзіць ад Клапоцкага і надалей аддае перадачу…

— А што надалей? Надалей зноў Вандарсан. Прыйшоў, паштурхаў.

Прыслоўе надалей на рускую мову можна перакласці як впредь, в будущем (чтобы впредь боялись), на потом (отложить на потом). Менавіта ў такіх значэннях надалей выкарыстоўваецца ў мастацкіх тэкстах: "Так заўсёды было ў гісторыі, і будзем спадзявацца, што так будзе і надалей" (В. Быкаў). Відавочна, каментатар не размяжоўвае словы надалей і далей (рус. далее).

— Зноў Гурэнка наперад вырушвае.

— Туды зараз вырушвае Кірыл Маляроў, як правы паўабаронца будзе дзейнічаць.

— Тройка гульцоў вырушвае на размінку.

— Глядзіце, зараз Конан Варвар сапраўдны быў, вырушыў на пазіцыю апорнага паўабаронцы, усіх раскінуў — сваіх, чужых.

— З лікам 1:1 гатовыя вырушыць у распранальні.

Як і надалей, улюбёнае слова каментатара. Але выкарыстоўваецца нават з дзвюма памылкамі. У беларускай мове ёсць дзеяслоў вырушаць (рус. отправляться): "Ёсць такое рашэнне: Алесю і Андрэю вырушыць у разведку" (Я. Брыль). Але ў дзеяслова вырушаць няма формы вырушвае — ёсць вырушаю, вырушаеш, вырушае, вырушаем, вырушаеце, вырушаюць. Па-другое, у прыведзеных кантэкстах лепш было б выкарыстоўваць дзеясловы высоўвацца, вылучацца (рус. выдвигаться) або рухацца (рус. двигаться), рушыць (рус. двинуться), або звярнуцца да сінонімаў: ісці, падавацца, прасоўвацца, пасоўвацца, сунуцца, кіравацца, накіроўвацца…

— Рэкіш грае чыстага другога форварда.

Граць можна на дудзе ці фартэпіяна (на музычных інструментах не гуляюць), гуляць — у футбол, хакей. У прыкладзе вышэй лепш скарыстацца апісальнай канструкцыяй накшталт "выконвае функцыі".

— Ксенафонтаў далучаецца да фінальнага гурту наступу.

— Гурэнка ды яго партнёры па гурту наступу.

Беларускае слова гурт на рускую мову можна перакласці як гурьба, ватага, толпа, у іншых значэннях — як ансамбль або стадо. Канешне, у футбольным кантэксце лепш выкарыстоўваць слова група.

УПЛЫЎ РУСКАЙ МОВЫ

— Сяргей Ясінскі нервуецца, ведаеце, быццам чалавек, які знаходзіцца побач з сусветным глабальным адкрыццём. Не хапае апошняга, каб давесці свае вопыты-экзерсісы да плённай высновы.

Рускае слова опыт мае беларускі адпаведнік вопыт, калі вопыт гэты жыццёвы ці педагагічны. У прыведзеным кантэксце лепш было б сказаць дослед (рус. исследовательский опыт). Ну а запазычанне з французскага экзерсіс (практыкаванне для развіцця і ўдасканалення тэхнікі выканання танца, музыкі) проста не падыходзіць па сэнсе: свае экзерсісы — тое, што нехта робіць самастойна, аднак для доследу футбольны трэнер выкарыстоўвае каманду.

— Ледзь гэта не канвертавалася ў мяч "Віцебска"!

Адпаведнік для рускага дзеяслова конвертировать — канверсаваць, а не канвертаваць.

— Саздае вольную прастору.

Зноў русізм — стварае.

— Воплескі вам чуваць — гэта месныя заўзятары.

Месны = рускае предложный (падеж), мясцовы = рускае местный.

— Нас з вамі цікавяць такія гульцы, якія могуць дакладнай перадачай разбурыць шчыльныя муры, якія выбудавалі віцябляне на шляху саперніка.

Дзеяслоў шчыльны на рускую мову можна перакласці як плотный (шчыльны слой пылу — плотный слой пыли) або тесный: "У малады шчыльны ельнік ён не палез, а абышоў яго збоку" (В. Быкаў); "Паміж намі ўстаў яго высокі шчыльны плот" (Я. Брыль). Можна было б ужываць слова ў канструкцыях шчыльныя шэрагі футбалістаў, шчыльная абарона, але пра мур (рус. каменная кирпичная стена, кладка, каменное здание) лепш сказаць моцны (рус. крепкий).

— Скончыў свой рух на газоне зялёным, на траве-мураве.

Слоўнікі прапаноўваюць форму мурава, але ёсць і мілы беларускаму вуху мурог: "Мурог! Ды што за травіца!" (Я. Колас); "Аб гэтым вам найлепей скажа // За ручаём зялёны лог // Шумлівы лес, што лёс нам важыў // Ды ў пуні ўтоптаны мурог" (Я. Купала).

— Нячаеў дэманструе, што ёсць яшчэ ў яго крышачку імпэту для таго, каб паскорыцца.

Беларускі імпэт — гэта рускія порыв, порывистость, пыл, пылкость, стремительность. Можна гуляць з імпэтам (=з жарсцю), але ў кантэксце вышэй слова выглядае крыху недарэчна.

АДМЕТНЫЯ СЛОВЫ І КАНСТРУКЦЫІ

Зразумела, што найбольш складана беларускамоўным каментатарам пазбавіцца ка́лек з рускай мовы.

— О, тут як пайшло! Скітоў супраць Рэкіша! І гэта я кажу не пра гульню адзін у адзін, гэта ўжо спроба высветліць адносіны на кулаках ці то на штуршках адно аднаго.

Слоўнікі не забараняюць высветліць адносіны, але як бы выразна прагучала тое ж, калі б мы выкарысталі, напрыклад, фразему кулакамі пачаставаць ці лазы даць, ці кія ўсыпаць, ці дубца даць (уліць)?..

"Голас Сяргея Ясінскага ў цішы стадыёна, быццам тая іерыхонская труба, разносіцца" — аднолькава гучыць і па-руску, бо фразеалагізм ужываецца ў абедзвюх мовах. А вось "Ясінскі нема крычыць, немым духам (голасам) крычыць" расійскія каментатары наўрад ці скажуць.


Таму напрыканцы маленькая падказка для тых, хто будзе спрабаваць сябе ў каментарыі на роднай мове. Прыгадаем беларускія адпаведнікі для рускіх устойлівых выразаў, якія могуць спатрэбіцца ў футбольным кантэксце.

Без малого (5/10/15 минут остается играть) — Блізка што
Будто снег на голову (свалился) — Быццам з неба спаў = Як з хмары спаў
Валиться с ног — Кулём падаць = З капылоў далоў = Хоць ногі на плечы бяры
В два счета — Адным скокам
В двух шагах — Крок ступіць
В конце концов — Урэшце (нарэшце, зрэшты)
Во всяком случае — У кожным разе
Время от времени — Час ад часу = Калі-нікалі
Выбиться из сил — З духу выбіцца = З сілы выбіцца = Знемагчыся = Знябыцца = Знясілець (знясіліцца)
Дать маху — Пудла даць = Не на тую нагу бот надзець = Схібіць
Дух захватывает — Духі (дух) займае (зацінае) = Дух забівае
Едва ноги волочить — Ледзьве ногі перастаўляць = Ног змяніць не можа
Еще бы — Дзіва што
Изо всех сил — На ўсе жылы = Што моцы
Из пушки по воробьям (палить) — За мухай з абухам = За камаром з малатком
Как вкопанный (застыл) — Як скамянелы = Як прыкуты = Як стропаны (спутаны)
Как ни в чем не бывало — Як ніколі нічога = Як нічога ніякага
Как по маслу — Як на мазаных колах
Кот наплакал (моментов, ударов) — З жабіны прыгаршчы = Як кату пад'есці
Менять шило на мыло — Дуплятае на прабітае мяняць = Гаршчок на гліну мяняць
Метать громы и молнии — Перуноў даваць
Набить оскомину — Аскомы нагнаць = Абрыднуць
Не дай бог — Крый Божа (Бог)
Не обращать внимания — Не зважаць
Не сводить (не спускать) глаз — З вока не выпускаць
Один на один — Сам-насам
Один-одинешенек — Адзін-аднюткі = Адзін-адненькі = Адзін-адным
Одним махом — За адным скрыпам = За адным свістам
Очертя голову — Як чорт падсмалены = Як жару пад хвост насыпалі
Под горячую руку — На гарачы зуб
Пойти прахом — З ветрам пайсці
Потерять из виду — З вока спусціць = З вачэй згубіць
Раз за разом — Раз-пораз (раз-поразу)
Рука об руку — Поруч
Руки опускаются — Рукі ападаюць
С глазу на глаз — На чатыры вокі
Сломя голову — На скрут (на злом) галавы
Смотреть в оба — На ўсе вочы глядзець
Трепать нервы (защитникам) — Нервы тузаць = Вантробы ад'ядаць (пераядаць) = Вантробы выцягваць (даставаць)
Упасть как подкошенный — Пакаціцца (паваліцца, кульнуцца) як сноп = Кулём легчы
Хоть отбавляй — Хоць дарма аддавай = Хоць каўшом бяры
Яблоку негде упасть (в штрафной) — Носа не ўбіць

Футбол па-беларуску: топ праблем, з якімі сутыкаюцца каментатары

Biełaruskaja łacinka — што гэта? Навошта?


Беларускамоўны каментарый, спадзяемся, можна будзе пачуць і ў 11-м туры.

EuroБет: мінскае "Дынама" пераможа "Шахцер" — 3.25, адбудзецца нічыя — 3.35, "Шахцер" пераможа мінскае "Дынама" — 2.25.

EuroБет: БАТЭ пераможа "Іслач" — 3.25, адбудзецца нічыя — 5.30, "Іслач" пераможа БАТЭ — 10.50.

FavBet прадастаўляе магчымасць зрабіць стаўку на любыя спартыўная падзеі да 100 BYN і верне суму стаўкі, калі тая не згуляе, усім новым кліентам кампаніі (раней не зарэгістраваным на сайце favbet.by).

Вы таксама можаце выкарыстоўваць хуткія аперацыі на банкаўскай карце.

Комментарии (35)

Обсудить новостьОбсудить новость